«ὡς δὲ ἐγέννησε Θέτις ἐκ Πηλέως βρέφος, ἀθάνατον θέλουσα ποιῆσαι τοῦτο, κρύφα Πηλέως εἰς τὸ πῦρ ἐγκρύβουσα τῆς νυκτὸς ἔφθειρεν ὃ ἦν αὐτῷ θνητὸν πατρῷον, μεθ’ ἡμέραν δὲ ἔχριεν ἀμβροσίᾳ. Πηλεὺς δὲ ἐπιτηρήσας καὶ σπαίροντα τὸν παῖδα ἰδὼν ἐπὶ τοῦ πυρὸς ἐβόησε· καὶ Θέτις κωλυθεῖσα τὴν προαίρεσιν τελειῶσαι, νήπιον τὸν παῖδα ἀπολιποῦσα πρὸς Νηρηίδας ᾤχετο.»

(Ψευδο)Απολλόδωρος 3.172.4-5

Σύμφωνα με το μύθο η Θέτιδα με στόχο να χαρίσει στο γιο της Αχιλλέα την αθανασία, έπρεπε πρώτα να καταστρέψει το θνητό του σώμα. Και κάθε βράδυ το έκαιγε σιγά, σιγά, και το πρωί το κάλυπτε με αμβροσία για να αναγεννηθεί πλέον αθάνατο. Και η τελετουργία αυτή ήταν τόσο τρομακτική που όταν ο Πηλέας, ο θνητός πατέρας του Αχιλλέα, διαπίστωσε το τι συνέβαινε, τη διέκοψε με μια δυνατή κραυγή και απέμεινε έτσι ημιτελές το έργο της Νηρηίδας μητέρας και τρωτός ο ήρωας γιος της, καταδικασμένος να γνωρίσει τελικά το θάνατο.

Επιτρέψτε μου παρακαλώ την υπερβολή, έχω την αίσθηση όμως πώς ως βάπτισμα πυρός θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την πρώτη χρονιά του παιδικού σταθμού για τα βρέφη και νήπια.

Η έκθεση του ανοσολογικά παρθένου και ανώριμου οργανισμού σε ένα περιβάλλον με πλήθος επαφών, ο συχνά περιορισμένος αερισμός των χώρων, η κοινή χρήση παιχνιδιών οδηγούν σε διαδοχικές λοιμώξεις με εμφανή συμπτώματα. 

Ας διακινδυνεύσω όμως τώρα να γίνω κουραστικός, μιλώντας ενδεικτικά με αριθμούς σύμφωνα με την υπάρχουσα βιβλιογραφία:

• Κατά μέσο όρο παιδιά που παρακολουθούν παιδικό σταθμό παρουσιάζουν περίπου 12 επεισόδια λοίμωξης το χρόνο. (Wald, E. R., Guerra, N., & Byers, C. (1991). Frequency and severity of infections in day care: Three-year follow-up. Journal of Pediatrics, 118(4), 509–514).
• Κατά το δεύτερο μήνα από την έναρξη παιδικού υπολογίστηκε ότι ένα παιδί παρουσιάζει συμπτώματα λοίμωξης αναπνευστικού (ρινίτιδα, βήχα) για 10.57 ημέρες το μήνα. (Schuez-Havupalo L, Toivonen L, Karppinen S, Kaljonen A, Peltola V. Daycare attendance and respiratory tract infections: a prospective birth cohort study. BMJ Open. 2017 Sep 5;7(9):e014635. doi: 10.1136/bmjopen-2016-014635. PMID: 28877939; PMCID: PMC5588939).
• Σε σύγκριση με παιδιά που δεν παρακολουθούν παιδικό, σε ανά δίμηνο παρακολούθηση τα παιδιά που παρακολουθούν παιδικό παρουσιάζουν μέχρι και 2,4 φορές περισσότερες πιθανότητες για εμφάνιση κοινού κρυολογήματος, περίπου διπλάσιες πιθανότητες για εκδήλωση πυώδους ωτίτιδας και 3,2 φορές περισσότερες πιθανότητες για επεισόδιο βρογχίτιδας. (Collet JP, Ducruet T, Floret D, Cogan-Collet J, Honneger D, Boissel JP. Daycare attendance and risk of first infectious disease. Eur J Pediatr. 1991 Jan;150(3):214-6. doi: 10.1007/BF01963570. PMID: 2044595).
• Εστιάζοντας στην εμφάνιση επεισοδίων ωτίτιδας, υπολογίζεται ένας μέσος όρος 3 επεισοδίων το έτος για παιδιά μικρής ηλικίας που παρακολουθούν παιδικό σταθμό. (Wald, E. R., Guerra, N., & Byers, C. (1991). Frequency and severity of infections in day care: Three-year follow-up. Journal of Pediatrics, 118(4), 509–514).
• Όσον αφορά σε παιδιά κάτω του 1 έτους, η έναρξη παρακολούθησης παιδικού σταθμού, φάνηκε να αυξάνει τον κίνδυνο νοσηλείας για οξείες αναπνευστικές λοιμώξεις κατά 69%. (Kamper-Jørgensen M, Wohlfahrt J, Simonsen J, Grønbaek M, Benn CS. Population-based study of the impact of childcare attendance on hospitalizations for acute respiratory infections. Pediatrics. 2006 Oct;118(4):1439-46. doi: 10.1542/peds.2006-0373. PMID: 17015534).
• Επιπλέον αυξημένη πιθανότητα νοσηλείας λόγω γαστρεντερίτιδας (69% ιογενούς αιτιολογίας) διαπιστώνεται κατά το πρώτο έτος παρακολούθησης παιδικού σταθμού. (Enserink R, Simonsen J, Mughini-Gras L, Ethelberg S, van Pelt W, Mølbak K. Transient and sustained effects of child-care attendance on hospital admission for gastroenteritis. Int J Epidemiol. 2015 Jun;44(3):988-97. doi: 10.1093/ije/dyv073. Epub 2015 May 11. PMID: 25969505).

Ειλικρινά λυπάμαι που σας κούρασα με τα παραπάνω, θεωρώ όμως ότι η παράθεση των ελάχιστων αυτών στοιχείων είναι απαραίτητη για να αντιληφθεί ο αναγνώστης το γεγονός ότι οι πολλαπλές και διαδοχικές λοιμώξεις σε ένα παιδί που παρακολουθεί παιδικό σταθμό και ιδιαίτερα κατά το πρώτο έτος δεν αφορά στο συγκεκριμένο παιδί ή στο συγκεκριμένο παιδικό σταθμό, αλλά πρόκειται στην ουσία για ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί διαχρονικά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι κατά την έναρξη του παιδικού και για την πρώτη τουλάχιστον χρονιά παρακολούθησής του ένα παιδί θα παρουσιάζει συχνά επεισόδια λοιμώξεων αναπνευστικού και όχι μόνο και όχι σπάνια επιπλοκές με ανάγκη ειδικής θεραπείας ή ακόμα και νοσηλείας. Το φαινόμενο είναι εντονότερο για παιδιά που ξεκινούν την επαφή τους με τον παιδικό σε πολύ μικρή ηλικία και ιδιαίτερα για αυτά ηλικίας κάτω του έτους. Διατηρώντας υπόψιν ότι η διάρκεια επεισοδίου λοίμωξης μπορεί να φτάνει μέχρι και τις 2 εβδομάδες, από την εκδήλωση των πρώτων συμπτωμάτων και μέχρι την πλήρη υποχώρηση της συμπτωματολογίας, συχνά ένα παιδί έχει εκδηλώσει εκ νέου συμπτώματα λοίμωξης προτού ακόμα απαλλαγεί από την προηγούμενη.

Αναφερθήκαμε όμως σε βάπτισμα πυρός. Η αρχική, θορυβώδης εκδήλωση διαδοχικών και περιστασιακά σοβαρών λοιμώξεων αποτελεί, ευτυχώς, παροδικό φαινόμενο. Σύμφωνα με τη σχετική βιβλιογραφία, τα επόμενα χρόνια αναμένεται σταδιακή μείωση των επεισοδίων λοίμωξης ενώ η πρώιμη έκθεση σε κοινά παθογόνα εκπαιδεύει την ανοσολογική μνήμη. Επιπλέον η ίδια αυτή έκθεση σε λοιμογόνους παράγοντες σχετίζεται με μειωμένες πιθανότητες εκδήλωσης αυτοανοσίας στο μέλλον. (Kamper-Jørgensen, M., et al. (2006). Child-care attendance and risk of infectious disease hospitalization. Pediatrics, 118(4), 1439–1446., MLA de Hoog, M. L., et al. (2014). Impact of early child-care on the incidence of upper respiratory tract infections. Pediatr Infect Dis J, 33(4), e147–e152).

Τα οφέλη του παιδικού δεν αφορούν μόνο την ανοσοσολογική ανταπόκριση σε λοιμώξεις:

• Απομακρυνόμενο από την οικογένεια το παιδί αναγκάζεται να αυτονομηθεί, μαθαίνει να τρώει, να πλένει τα χέρια του, να ντύνεται μόνο του. Εστιάζει στη διαχείριση απλών καθημερινών προβλημάτων και στην επίλυσή τους.
• Μαθαίνει να διαχειρίζεται συναισθήματα, χαρά και ενθουσιασμό, αλλά και λύπη, απογοήτευση, αναμονή. Συναισθήματα που πηγάζουν από τη συναναστροφή με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας.
• Η έκθεση σε πλούσιο λεξιλόγιο και η αναγκαιότητα επικοινωνίας με ενήλικες και συνομηλίκους επιταχύνει την ανάπτυξη της ομιλίας. 
• Το παιδί εντάσσεται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο διαφορετικό από αυτό της οικογενείας, με συγκεκριμένους κανόνες που πρέπει να τηρούνται. Το ίδιο αυτό το σύστημα κανόνων του παιδικού αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη διαμόρφωση πλαισίου αναφοράς.
• Ταυτόχρονα προκύπτει μια σειρά κοινωνικών προβλημάτων που το παιδί θα μάθει σταδιακά να αντιμετωπίζει, όπως τη συνεργασία με άλλους, το να μοιράζεται, το να επιλύει διάφορές.
• Ο παιδικός εμπεριέχει στη λειτουργία του το έργο ανάπτυξης βασικών δεξιοτήτων όπως της μέτρησης, αναγνώρισης σχημάτων και χρωμάτων, βελτίωσης μέσω παιχνιδιών του συντονισμού. Οι δεξιότητες αυτές είναι απαραίτητες για τη μετάβαση στην επόμενη εκπαιδευτική κλίμακα.
• Το παιδί εισάγεται συχνά σε πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Η έκθεση σε διαφορετικές γλώσσες και πολιτισμούς εκπαιδεύει το παιδί στην αναγνώριση της διαφορετικότητας και αποτελεί από μόνη της σημαντικό μάθημα.

(NICHD Early Child Care Research Network. (2006). Child-care effect sizes for the NICHD Study of Early Child Care and Youth Development. Am Psychol, 61(2), 99–116. Melhuish, E. C. (2011). Preschool matters. Science, 333(6040), 299–300. Vandell, D. L., et al. (2010). Do effects of early child care extend to age 15 years? Results from the NICHD Study of Early Child Care and Youth Development. Child Dev, 81(3), 737–756.)

Επιστρέφοντας στο θέμα των λοιμώξεων, για τους γονείς το να βλέπουν το «παιδί τους που «δεν αρρώσταινε ποτέ» να μη μπορεί πλέον να παραμείνει μια μέρα χωρίς μύξα, αποτελεί πηγή άγχους και ανασφάλειας ή ακόμα και αιτία αυτοαμφισβήτησης. Την ίδια στιγμή για τους παιδιάτρους που καλούμαστε να διαχειριστούμε την κατάσταση, το φαινόμενο είναι συνηθισμένο. Τόσο η υφιστάμενη βιβλιογραφία, όσο και η προσωπική μας εμπειρία μάς έχουν διδάξει ότι κάτι τέτοιο είναι όχι μόνο φυσιολογικό αλλά στην ουσία και αναμενόμενο. Το ίδιο αναμενόμενη όσο και επαναλαμβανόμενη είναι και η σχετική σειρά ερωτημάτων που καλούμαστε να απαντήσουμε.

Θα πρέπει να ξεκινήσουμε επισημαίνοντας ότι δεν υπάρχει κάποια «θαυματουργή» θεραπευτική αγωγή ικανή να ενισχύσει με ασφάλεια την άμυνα μειώνοντας τον αριθμό λοιμώξεων ή των επιπλοκών τους. Όχι, δεν θεωρώ ότι τα ζελεδάκια, οι βεντούζες, η ομοιοπαθητική σώζουν ζωές.

Τα μέτρα προστασίας που συστήνουμε συνοψίζονται σε:

• Πλήρη και ισορροπημένη διατροφή – μεσογειακή διατροφή. Η συμπερίληψη όλων των διατροφικών ομάδων είναι σημαντική. Υιοθετήστε «πολύχρωμο πιάτο» θυμηθείτε, κάθε χρώμα φρούτων και λαχανικών περιέχει διαφορετικές βιταμίνες και θρεπτικά στοιχεία. Αποφύγετε τα πολύ επεξεργασμένα τρόφιμα, περιορίστε τη ζάχαρη και τα κορεσμένα λίπη.
• Έκθεση σε ηλιακό φως. Το παιχνίδι σε ανοικτούς χώρους, η έκθεση σε ήλιο παίζει σημαντικό ρόλο. Περιορίζει τη μετάδοση λοιμώξεων, αυξάνει τα επίπεδα της βιταμίνης D, βοηθά στη ρύθμιση των κιρκάδιων ρυθμών.
• Ύπνος. Είναι σημαντική η δημιουργία σταθερής ρουτίνας για το ύπνο. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής ο απαραίτητος χρόνος ύπνου είναι:
  • Νήπια 1 έως 2 ετών: 11 – 14 ώρες (συμπεριλαμβάνονται μικροί ύπνοι στη διάρκεια της ημέρας).
  • Νήπια 3 έως 5 ετών: 10 – 13 ώρες (συμπεριλαμβάνονται μικροί ύπνοι στη διάρκεια της ημέρας).
• Η εκμάθηση βασικών κανόνων ατομικής προστασίας είναι επίσης σημαντική. Το πλύσιμο χεριών αποτελεί την πρώτη και βασική αρχή.
• Έλεγχος και επικαιροποίηση των απαραίτητων εμβολιασμών σύμφωνα με το σε ισχύ εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμών.
• Για τον ίδιο το χώρο του παιδικού σταθμού, ο καλός και σταθερός αερισμός αποτελεί προϋπόθεση για τον περιορισμό μετάδοσης λοιμώξεων. Ταυτόχρονα το παιχνίδι και η δραστηριότητα σε εξωτερικό χώρο και η επικέντρωση στην επικέντρωση τήρησης κανόνων προσωπικής υγιεινής για προσωπικό και παιδιά είναι σημαντική.
• Συγκεκριμένες λοιμώξεις (γρίπη, Covid-19) παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα μεταδοτικότητα και η έγκαιρη αναγνώρισή τους με τα σχετικά τεστ επιτρέπει τον περιορισμό της διασποράς τους. 
• Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα παιδιά μπορεί να μεταδίδουν λοιμώξεις για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Παρόλα αυτά η μεταδοτικότητα είναι κατά κανόνα αυξημένη κατά την πρώτη φάση της λοίμωξης και συστήνεται η παραμονή κατ´ οίκον του παιδιού από της έναρξης συμπτωματολογίας μέχρι:
  • Να έχει παραμείνει απύρετο και χωρίς δεκατική πυρετική κίνηση για τουλάχιστον ένα εικοσιτετράωρο (χωρίς τη λήψη αντιπυρετικών).
  • Να έχουν υποχωρήσει σε σημαντικό βαθμό τα συμπτώματα της νόσου.
  • Να έχει παρέλθει το συστηνόμενο από το θεράποντα παιδίατρο ελάχιστο χρονικό διάστημα απομόνωσης (προσαρμόζεται με βάση τη διάγνωση).
• Θα πρέπει να έχουμε επίσης κατά νου, ότι σε επιλεγμένες περιπτώσεις η παραμονή εκτός επαφών για ορισμένο χρονικό διάστημα μπορεί να αποτελεί μοναδική επιλογή για την επιθυμητή ανάκαμψη της υγείας του παιδιού ώστε να επανέλθει ακολούθως με ασφάλεια στη συνήθη δραστηριότητά του.

Όσον αφορά στις επαφές εκτός παιδικού θα ήθελα να επαναλάβω τη σύσταση για χρήση μάσκας ατομικής προστασίας από άτομα με συμπτωματολογία λοίμωξης, ως ελάχιστη εκδήλωση κοινωνικής ευαισθησίας και συνεισφοράς στην διατήρηση της υγείας του συνόλου και στην προφύλαξη με τον τρόπο αυτό των ευπαθών ομάδων. Μην ξεχνάμε ότι ανάμεσά μας ζουν εκτός από ηλικιωμένους, άτομα με νεοπλασματικές νόσους, αυτοάνοσα νοσήματα, μεταμοσχευθέντες, ανοσοκατασταλμένοι οι οποίοι έχουν δικαίωμα να μη διατυμπανίζουν την ευαισθησία τους αλλά και να συνεχίζουν να εργάζονται να εκπαιδεύονται και να διαβιούν μέσα στην κοινότητα σε ασφαλείς για αυτούς συνθήκες.

Καλή αρχή!