Το placebo ορίζεται ως μια αδρανής ουσία η οποία χορηγείται σε ασθενή με την επίφαση ότι πρόκειται για φαρμακευτικό σκεύασμα με στόχο την επίτευξη/ έλεγχο της ψυχολογικής επίδρασης λήψης φαρμάκου.

Η σκέψη ότι εγκέφαλος μπορεί να πείσει το σώμα ότι μια θεραπεία έχει πραγματικό αποτέλεσμα ακόμα και όταν η χορηγούμενη ουσία είναι φαρμακευτικά αδρανής, το ονομαζόμενο φαινόμενο placebo, δεν αποτελεί κάτι το νέο. Από την αρχαιότητα και μέχρι και σήμερα, και από τα Ασκληπιεία της αρχαίας Ελλάδας, μέχρι τους Σαμάνους θεραπευτές, η διαδικασία της αντιμετώπισης των ασθενών συνοδευόταν από τελετουργικές διαδικασίες που είχαν ως στόχο την υποβολή του ατόμου και με τον τρόπο αυτό την επίτευξη της θεραπείας.

Το φαινόμενο placebo μπορεί να μη θεραπεύει την ουρολοίμωξη ή την πνευμονία. Γνωρίζουμε πλέον όμως ότι είναι αποτελεσματικό στη διαχείριση του πόνου, των παρενεργειών της  ήμερο θεραπείας, ή την αντιμετώπιση συγκεκριμένων μορφών αϋπνίας.

Και ενώ μέχρι πρόσφατα η επιστημονική κοινότητα αντιμετώπιζε το φαινόμενο placebo ως μέτρο αποτυχίας μιας πειραματικής θεραπείας, η οπτική αυτή γωνία φαίνεται να αλλάζει.

Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, θα πρέπει να εξηγήσουμε ότι στις δοκιμές ελέγχου κάθε νέας θεραπευτικής προσέγγισης οι ασθενείς χωρίζονται σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα λαμβάνει την πειραματική φαρμακευτική θεραπεία, ενώ η άλλη ένα εικονικό φάρμακο (placebo) χωρίς καμιά φαρμακευτική επίδραση. Για την αξιοπιστία της παραπάνω διαδικασίας είναι σημαντικό ασθενής αλλά και γιατρός να μη γνωρίζουν σε ποια από τις δύο ομάδες έχει τοποθετηθεί ο ασθενής, ώστε να μην επηρεάζεται η κρίση τους κατά την εκτίμηση και καταγραφή αποτελεσμάτων και παρενεργειών. Η ¨αποκάλυψη¨ της καταχώρισης συμβαίνει κατά την ολοκλήρωση της ανάλυσης των αποτελεσμάτων των παραπάνω καταγραφών στους μελετητές ώστε να εξαχθούν τα τελικά συμπεράσματα. Όπως είναι κατανοητό, στην περίπτωση που οι δύο ομάδες έχουν την ίδια ανταπόκριση στη θεραπεία που έχουν λάβει, κρίνεται ότι η θεραπεία αυτή δεν έχει ουσιαστική επίδραση.

Πρόσφατα όμως, ειδικοί οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι η αντίδραση ασθενών στο placebo, δεν αποτελεί απόδειξη ότι μια θεραπεία δεν λειτουργεί, αλλά ότι πιθανότατα υποκρύπτεται ένας παράλληλος και μη φαρμακευτικός μηχανισμός δράσης της.

Αν και ο μηχανισμός δράσης του φαινομένου placebo, δεν είναι πλήρως ακόμα κατανοητός, φαίνεται ότι αφορά σε μια σύνθετη νευροβιολογική αντίδραση που περιλαμβάνει την αύξηση νευροδιαβιβαστών που σχετίζονται με την ευχαρίστηση όπως η ενδορφίνες και η ντοπαμίνη και την παράλληλη ενεργοποίηση συγκεκριμένων τμημάτων του εγκεφάλου που σχετίζονται με τις συναισθηματικές αντιδράσεις.

Φαίνεται όμως ότι κατά τη διάρκεια μιας μελέτης φαρμάκου, δεν συμβαίνει απλά μια χορήγηση ενός σκευάσματος. Στην πραγματικότητα, λαμβάνει χώρα μια ολόκληρη θεραπευτική ιεροτελεστία που αφορά σε μετάβαση σε συγκεκριμένο υγειονομικό χώρο, τη διενέργεια κλινικών και παρακλινικών εξετάσεων, τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων που περιβάλλει τη φαρμακευτική ουσία ως ένα φανταχτερό περιτύλιγμα. Και όλη αυτή η ιεροτελεστία επιφέρει μια μεταβολή στον τρόπο που ο εγκέφαλος του ασθενούς αντιλαμβάνεται και αξιολογεί τα ερεθίσματα που δέχεται από το σώμα και επομένως τα συμπτώματα της νόσου. Η ίδια λοιπόν η διαδικασία χορήγησης του φαρμάκου έχει αφεαυτού θεραπευτική δράση.

Για να έρθουμε τώρα σε μια ενδιαφέρουσα μελέτη δημοσιευμένη στο SCIENCE TRANSLATIONAL MEDICINE (Slavenka Kam-Hansen et al. ,Altered Placebo and Drug Labeling Changes the Outcome of Episodic Migraine Attacks.Sci. Transl. Med.6,218ra5-218ra5(2014).DOI:10.1126/scitranslmed.3006175 ), ασθενείς πάσχοντες από ημικρανία χωρίστηκαν σε 3 ομάδες. Μια ομάδα έλαβε φαρμακευτικό σκεύασμα γνωρίζοντας ότι λαμβάνει φαρμακευτική ουσία. Η δεύτερη ομάδα έλαβε placebo έχοντας ενημερωθεί ότι πρόκειται για placebo, ενώ μια τρίτη ομάδα έλαβε placebo, έχοντας όμως λάβει ενημέρωση ότι η ουσία που λαμβάνουν μπορεί να είναι placebo, ή πραγματική φαρμακευτική ουσία. Και ενώ οι ασθενείς που έλαβαν εν γνώση τους placebo δεν ανέφεραν βελτίωση της συμπτωματολογίας τους, οι ασθενείς που ανήκαν στην τρίτη ομάδα, ανέφεραν ύφεση των συμπτωμάτων σε ποσοστό που αντιστοιχούσε στο 50% των αντίστοιχων ασθενών της ομάδας που έλαβε πραγματικό φάρμακο. 

Στην ουσία, η ίδια η διαδικασία της λήψης του φαρμάκου φάνηκε να έχει θεραπευτικό αποτέλεσμα, ενεργοποιώντας μηχανισμούς που επηρεάζουν την αντίληψη του εγκεφάλου για τα ερεθίσματα που δέχεται από το σώμα και επομένως για την αξιολόγηση των συμπτωμάτων του.

Και μπορεί για παράδειγμα το placebo να μη θεραπεύει μια πνευμονία, όμως φαίνεται ότι μπορεί να έχει ευεργετική επίδραση σε πλήθος συμπτωμάτων, όπως για παράδειγμα στο χρόνιο πόνο. Και αν αναρωτιέστε για το πώς θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε αυτή τη γνώση, η ουσία κρύβεται στην υιοθέτηση μικρών ή μεγάλων ¨τελετουργιών¨. Η συστηματική άσκηση, οι συγκεκριμένες διατροφικές επιλογές, η δημιουργία καθορισμένου χρονοδιαγράμματος ύπνου, η εξάσκηση σε τεχνικές όπως γιόγκα ή διαλογισμός φαίνεται ότι ενεργοποιούν θεραπευτικές διεργασίες αντίστοιχα με το φαινόμενο placebo και συμμετέχουν σε μια ολιστική θεραπευτική προσέγγιση.